You are currently browsing the tag archive for the ‘Κ. Καλαματιανός’ tag.
Το βιβλίο-βοήθημα «Γενική Χημεία για την Γ΄ Λυκείου» περιλαμβάνει την θεωρία (αναλυτικά και συνοπτικά) αλλά και πληθώρα μεθοδολογικά λυμένων ασκήσεων ώστε να βοηθήσει τον υποψήφιο στην προετοιμασία για τις πανελλαδικές.
Σχήμα 20,5 x 29,2
Eξώφυλλο / Εσωτερικό : Τετραχρωμία
Σελίδες: 417
ΙSBN 978-960-93-2031-3
Το βιβλίο απευθύνεται κυρίως στο υποψήφιο για την τριτοβάθμια εκπαίδευση αλλά και σε όσους ενδιαφέρονται να καταλάβουν ή να θυμηθούν βασικές έννοιες στην Χημεία και περιλαμβάνει:
- Όλη την αντίστοιχη θεωρία του σχολικού βιβλίου ενότητα προς ενότητα. Η ύλη παρουσιάζεται αναλυτικά, χωρίς λογικά άλματα και σε μορφή συζήτησης (με παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, με ερωτήσεις-απαντήσεις, επεξηγήσεις καθώς και με λυμένα παραδείγματα ασκήσεων). Στόχος είναι να μπορούν να προσεγγίσουν νοηματικά την ύλη με μεγαλύτερη ευκολία οι αναγνώστες
- Περισσότερα από 80 σχήματα/εικόνες έτσι ώστε να διευκολύνεται η κατανόηση, η σύνδεση και η αναπαράσταση των εννοιών που υπάρχουν στο κείμενο
- Την θεωρία των ενοτήτων παρουσιασμένη και με συνοπτικό τρόπο σε μία σελίδα σε μορφή διαγραμμάτων ροής (για την επανάληψη της ύλης κάθε ενότητας).
- Την ύλη προηγούμενων τάξεων που θεωρείται απαραίτητη για την κατανόηση των ενοτήτων (δίνεται με μορφή ενθέτου θεωρίας και με συνοπτικό τρόπο)
- Μεγάλο αριθμό μεθοδολογικά λυμένων ασκήσεων (400 λυμένες ασκήσεις βήμα-βήμα) ώστε να βοηθηθεί η εμπέδωση της ύλης κάθε ενότητας ή ομάδας συγγενών ενοτήτων Συμπεριλαμβάνονται θέματα των πανελλαδικών εξετάσεων της τελευταίας δεκαετίας
- Λυμένες ασκήσεις – παραδείγματα στο τέλος κάθε ενότητας και η διασύνδεσή τους με αντίστοιχες ασκήσεις στο τέλος κάθε κεφαλαίου
- Πρότυπες και συνδυαστικές ασκήσεις
Το βιβλίο διατίθεται στα παρακάτω βιβλιοπωλεία (μεταξύ άλλων):
Ιανός (Σταδίου 24, Αθήνα – Αριστοτέλους 7, Θεσ/νίκη), Κορφιάτης (Ιπποκράτους 6, Αθήνα), Ελευθερουδάκης, Πατάκης, Σαββάλας-Βιβλιορυθμός (Ζωοδ. Πηγής 18 & Σόλωνος, Αθήνα), «Βιβλιοεπιλογή» Γ.Χ. Αναστασάκης (Χαριλάου Τρικούπη 26, Αθήνα) , Βιβλιοχώρα (Χαριλάου Τρικούπη 49, Αθήνα).
Λεπτομερής περιγραφή του βιβλίου και αποσπάσματα του δίνονται στον παρακάτω ιστότοπο όπου είναι δυνατό να αγορασθεί και σε ειδική προνομιακή τιμή με αντικαταβολή (περιορισμένος αριθμός βιβλίων). Για τους τρόπους αγοράς του βιβλίου πατήστε εδώ. Τα έξοδα αποστολής είναι δωρεάν εντός Ελλάδας για απλό δέμα.
Η θεωρία στο άρθρο αυτό προέρχεται από την ενότητα 1.2.8 του βιβλίου «Γενική Χημεία Γ΄ Λυκείου Θετικής Κατεύθυνσης» – Κ. Καλαματιανός. Λεπτομερής παρουσίαση του βιβλίου, αποσπάσματά του και τρόποι αγοράς δίνονται στον ιστότοπο https://sites.google.com/site/kalamatianosbooks.
Το βιβλίο διατίθετα στον παραπάνω ιστότοπο σε ειδική προνομιακή τιμή.
Διατίθεται επίσης στα εξής βιβλιοπωλεία (μεταξύ άλλων): Ιανός (Αθήνα – Θεσ/νικη), Κορφιάτης, Γρηγόρη, Ελευθερουδάκης, Πατάκης, Αναστασάκης, Βιβλιοχώρα.
1.2.8 ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΙΟΝΤΙΣΜΟΥ
Στην προηγούμενη ενότητα παρουσιάσαμε τον επιτυχημένο τρόπο με τον οποίο το κβαντομηχανικό πρότυπο για το άτομο ερμηνεύει την μεταβολή της ατομικής ακτίνας καθώς μετακινούμαστε σε μία περίοδο ή ομάδα του περιοδικού πίνακα.
Η χρησιμότητα και η αξία κάθε προτύπου (μοντέλου που έχει αναπτυχθεί από τον άνθρωπο στις φυσικές επιστήμες) είναι η ικανότητά του να ερμηνεύει πειραματικά δεδομένα. Στην ενότητα αυτή θα διαπιστώσουμε πώς το κβαντομηχανικό πρότυπο ερμηνεύει εξίσου καλά πειραματικά δεδομένα που αφορούν την μεταβολή στην ενέργεια ιοντισμού των ατόμων καθώς μετακινούμαστε σε μία ομάδα ή περίοδο του περιοδικού πίνακα.
Σκοπός σε αυτή την ενότητα είναι:
i. Να κατανοηθεί τι λέμε ενέργεια ιοντισμού και με ποιο τρόπο ένα άτομο αποβάλλει («χάνει») ηλεκτρόνια
ii. Να παρουσιασθεί πώς ο περιοδικός πίνακας και η ηλεκτρονιακή δομή των στοιχείων (κβαντομηχανικό πρότυπο) μας επιτρέπουν να προβλέπουμε την μεταβολή της ενέργειας ιοντισμού κατά μήκος μίας περιόδου ή ομάδας του περιοδικού πίνακα
iii. Να παρουσιασθεί η χρησιμότητα της ενέργειας ιοντισμού και η συσχέτισή της με φυσικές και χημικές ιδιότητες του ατόμου
Η απάντηση στον σκοπό (i) παραπάνω δίνεται από τον ορισμό:
Ενέργεια ιοντισμού (Εi) ονομάζεται η ελάχιστη ενέργεια [1] που απαιτείται για την πλήρη απομάκρυνση ενός ηλεκτρονίου από ελεύθερο άτομο που βρίσκεται σε αέρια φάση και στην θεμελιώδη του κατάσταση.
Ενέργεια πρώτου ιοντισμού (Εi1) ονομάζεται η ελάχιστη ενέργεια που απαιτείται για την πλήρη απομάκρυνση ενός ηλεκτρονίου από ελεύθερο άτομο που βρίσκεται σε αέρια φάση και στην θεμελιώδη κατάσταση.
Για παράδειγμα για το Na(g) η ενέργεια πρώτου ιοντισμού είναι η ενέργεια που χρειάζεται για την αντίδραση:
Na(g) → Na+(g) + e– Εi1 > 0
Αντίστοιχα για το Na(g) η ενέργεια δεύτερου ιοντισμού είναι η ενέργεια που χρειάζεται για την αντίδραση:
Na+(g) → Νa+2(g) + e– Εi2 > 0
Ως μονάδα μέτρησης για την ενέργεια ιοντισμού χρησιμοποιείται το kJ.mol-1
Όπως φαίνεται και παραπάνω για την απομάκρυνση ενός ή περισσοτέρων ηλεκτρονίων από ένα άτομο πρέπει να δοθεί ενέργεια [2] στα ηλεκτρόνια του ατόμου ώστε να «εξουδετερωθούν» οι ελκτικές δυνάμεις του πυρήνα (οι παραπάνω αντιδράσεις είναι ενδόθερμες καθώς απορροφούν ενέργεια) [3].
Είναι επίσης λογικό να περιμένουμε ότι για τις διαδοχικές ενέργειες ιοντισμού ενός στοιχείου θα ισχύει ότι η ενέργεια που απαιτείται για την απομάκρυνση του πρώτου ηλεκτρονίου θα είναι μικρότερη από την ενέργεια που απαιτείται για την απομάκρυνση του δευτέρου η οποία με την σειρά της θα είναι μικρότερη από την ενέργεια που απαιτείται για την απομάκρυνση του n ηλεκτρονίου ή συνοπτικά Εin >…> Εi2 > Εi1 καθώς είναι ευκολότερο να απομακρυνθεί ένα ηλεκτρόνιο από ουδέτερο άτομο από ότι από άτομα που έχουν διαδοχικά αυξανόμενο θετικό φορτίο.
Πειραματικά δεδομένα για τις ενέργειες ιοντισμού των στοιχείων της περιόδου 3 δίνονται στον Πίνακα 1-12.
Πίνακας 1‑12: Διαδοχικές τιμές για τις ενέργειες ιοντισμού, E, για τα στοιχεία της περιόδου 3 του περιοδικού πίνακα (kJ/mol)
Στοιχείο | E1 | E2 | E3 | E4 | E5 | E6 | E7 |
Na | 496 | 4560 | |||||
Mg | 738 | 1450 | 7730 | ||||
Al | 578 | 1820 | 2750 | 11600 | |||
Si | 786 | 1580 | 3230 | 4360 | 16100 | ||
P | 1012 | 1900 | 2910 | 4960 | 6270 | 22200 | |
S | 1000 | 2250 | 3360 | 4560 | 7010 | 8500 | 27100 |
Cl | 1251 | 2300 | 3820 | 5160 | 6540 | 9460 | 11000 |
Ar | 1521 | 2670 | 3930 | 5770 | 7240 | 8780 | 12000 |
Aπο τον Πίνακα 1-12 προκύπτει για τις διαδοχικές ενέργειες ιοντισμού Εi1, Εi2, Εi3… για κάθε στοιχείο:
- Εi1 < Εi2 < Εi3… η ενέργεια που απαιτείται για την απομάκρυνση του πρώτου ηλεκτρονίου είναι μικρότερη από την ενέργεια που απαιτείται για την απομάκρυνση του δεύτερου ηλεκτρόνιου που με την σειρά της είναι μικρότερη από την ενέργεια που απαιτείται για την απομάκρυνση του τρίτου ηλεκτρονίου…
- Η ενέργεια ιοντισμού που απαιτείται για την απομάκρυνση ενός ηλεκτρονίου εσωτερικής στιβάδας (που είναι συμπληρωμένη με οκτώ ηλεκτρόνια) είναι πολύ μεγαλύτερη από την ενέργεια που απαιτείται για την απομάκρυνση ηλεκτρονίων της εξωτερικής στιβάδας.
Για παράδειγμα ας εξετάσουμε το στοιχείο 13Al που η ηλεκτρονιακή δομή του είναι: Ηλεκτρονιακή δομή 13Al: 1s22s22p63s23p1
Παρατηρούμε στον Πίνακα 1-13 παρακάτω ότι για την απομάκρυνση του εξωτερικού 3p ηλεκτρονίου και τον σχηματισμό του Al+ απαιτείται ενέργεια Εi1 = 578 kJ/mol. Για την απομάκρυνση του πρώτου 3s ηλεκτρονίου και τον σχηματισμό του Al+2 απαιτείται ενέργεια Εi2 = 1820 kJ/mol ενώ για την απομάκρυνση του δεύτερου 3s ηλεκτρονίου και τον σχηματισμό του Al+3 απαιτείται ενέργεια Εi3 = 2750 kJ/mol. Για να απομακρυνθεί όμως το τέταρτο ηλεκτρόνιο από την εσωτερική στιβάδα n=2 (υποστιβάδα 2p) και να σχηματισθεί Al+4 απαιτείται να δοθεί μεγάλη ενέργεια στο άτομο και συγκεκριμένα Εi4 = 11600 kJ/mol.
Η μεγάλη αυτή αύξηση στην ενέργεια που απαιτείται για την απομάκρυνση του τέταρτου ηλεκτρονίου μπορεί να εξηγηθεί με τον παρακάτω τρόπο:
- Τα 2p ηλεκτρόνια βρίσκονται ποιο κοντά στον πυρήνα από τα 3s και 3p και έλκονται ισχυρότερα. Επομένως απαιτείται μεγαλύτερη ενέργεια ιοντισμού για την απομάκρυνσή τους
- Η απομάκρυνση ηλεκτρονίου από στιβάδα που είναι συμπληρωμένη με οκτάδα ηλεκτρονίων απαιτεί μεγάλη ενέργεια [4] καθώς η συμπληρωμένη στιβάδα έχει μεγάλη ενεργειακή σταθερότητα (παρατηρείστε ότι η στιβάδα n=2 είναι συμπληρωμένη με οκτώ ηλεκτρόνια στο 13Al)
Πίνακας 1‑13: Ιοντισμός του ατόμου του 13Al και αντίστοιχες ενέργειες ιοντισμού (kJ/mol)
ΙΟΝΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ 13Al | |||||
Στοιχείο | Al → Al+ → Al+2 → Al+3 → Al+4 | ||||
Ηλεκτρονιακή δομή | 1s22s22p63s23p1 | 1s22s22p63s2 | 1s22s22p63s1 | 1s22s22p6 | 1s22s22p5 |
Ενέργεια που απαιτείται να δοθεί στο στοιχείο για την αποβολή ηλεκτρονίου (e–) (kJ/mol) | +578 | +1820 | +2750 | +11600 |
Ήδη έχουμε παρουσιάσει και εξηγήσει παραπάνω γιατί στο ίδιο στοιχείο οι διαδοχικές ενέργειες ιοντισμού αυξάνουν.
Τι παρατηρούμε όμως όσο αφορά την ενέργεια ιοντισμού των στοιχείων καθώς μετακινούμαστε στον περιοδικό πίνακα και πώς ερμηνεύονται οι παρατηρήσεις με βάση την ηλεκτρονιακή δομή των ατόμων; (σκοπός ii στην ενότητα 1.2.8).
Για να εξηγήσουμε το γιατί η ενέργεια ιοντισμού διαφέρει από στοιχείο σε στοιχείο πρέπει να προσδιορίσουμε τις παραμέτρους που επιδρούν στην ελκτική δύναμη πυρήνα – ηλεκτρονίων εξωτερικής στιβάδας καθώς όσο μεγαλύτερη η ελκτική δύναμη τόσο μεγαλύτερη η απαιτούμενη ενέργεια ιοντισμού.
Οι παράγοντες αυτοί είναι:
- Η ατομική ακτίνα
- Το δραστικό πυρηνικό φορτίο
Άσκηση – Παράδειγμα #1-43
H αντίδραση για την ενέργεια τρίτου ιοντισμού του Ti δίνεται από:
α) Τi+3 (g) + e– → Ti+2 (g) | δ) Τi (g) → Ti+3(g) + 3e– |
β) Τi+2 (g) → Ti+3 (g) + e– | ε) Τi (s) Ti(g) + e– |
γ) 3 Τi (g) → 3 Ti+(g) + 3e– |
Λύση:
H σωστή απάντηση είναι η (β). Ως ενέργεια τρίτου ιοντισμού ορίζεται η ενέργεια που απαιτείται για την πλήρη απομάκρυνση ενός ηλεκτρονίου από ένα χημικό είδος που βρίσκεται σε αέρια φάση και έχει ήδη «χάσει» δύο ηλεκτρόνια (στην συγκεκριμένη περίπτωση από το Τi+2). Η μόνη αντίδραση που μπορεί να επιλεγεί από τις παραπάνω είναι η (β).
Mεταβολή της Ενέργειας Ιοντισμού κατά Μήκος μίας Ομάδας του Περιοδικού Πίνακα
Καθώς μετακινούμαστε σε μία ομάδα του περιοδικού πίνακα από επάνω προς τα κάτω έχει παρατηρηθεί πειραματικά ότι η ενέργεια ιοντισμού ελαττώνεται. Για παράδειγμα για τις ενέργειες ιοντισμού των στοιχείων της ομάδας 1 παρατηρούμε ότι ισχύει: Li > Na > K > Rb > Cs (Σχήμα: 1-39α)
Δύο είναι γενικά οι παράμετροι σύμφωνα με το κβαντομηχανικό πρότυπο (ηλεκτρονιακή δομή των ατόμων) που καθορίζουν το πόσο ισχυρά έλκεται ένα ηλεκτρόνιο από τον πυρήνα του ατόμου και παίζουν καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση της τιμής της ενέργειας ιοντισμού: (θυμηθείτε ότι όσο μεγαλύτερες οι ελκτικές δυνάμεις πυρήνα – ηλεκτρονίου τόσο μεγαλύτερη η ενέργεια ιοντισμού): [5]
- Η ατομική ακτίνα η οποία αυξάνει καθώς μετακινούμαστε σε μία ομάδα του περιοδικού πίνακα από επάνω προς τα κάτω με αποτέλεσμα η έλξη πυρήνα – ηλεκτρονίων εξωτερικής στιβάδας να ελαττώνεται και επομένως η ενέργεια ιοντισμού να ελαττώνεται
- Το δραστικό πυρηνικό φορτίο το οποίο ενεργεί στα ηλεκτρόνια της εξωτερικής στιβάδας και το οποίο παραμένει σταθερό στα στοιχεία της ίδιας ομάδας (δες επεξήγηση στην ενότητα «Μεταβολή της ατομικής ακτίνας κατά μήκος μίας ομάδας του περιοδικού πίνακα» στην σελίδα 90)
Σχήμα 1-39: α) Ενέργειες 1ου ιοντισμού των στοιχείων της ομάδας 1 του περιοδικού πίνακα. Παρατηρούμε ότι η ενέργεια ιοντισμού ελαττώνεται καθώς ο ατομικός αριθμός των στοιχείων αυξάνει (καθώς μετακινούμαστε στην ομάδα από επάνω προς τα κάτω) β) Ενέργειες 1ου ιοντισμού των στοιχείων των περιόδων 1 και 2 του περιοδικού πίνακα. Παρατηρούμε ότι οι ενέργειες ιοντισμού αυξάνουν καθώς μετακινούμαστε από αριστερά στα δεξιά στις περιόδους 1 και 2.
Επομένως με βάση τα παραπάνω:
Σε μία ομάδα του περιοδικού πίνακα η ενέργεια ιοντισμού αυξάνει καθώς μετακινούμαστε από κάτω προς τα επάνω.
[1] Το ασθενέστερα συνδεδεμένο με τον πυρήνα ηλεκτρόνιο απομακρύνεται πρώτα από το άτομο για τον λόγο αυτό ο ορισμός αναφέρεται στην ελάχιστη ενέργεια. To ασθενέστερα συνδεδεμένο με τον πυρήνα ηλεκτρόνιο(α) είναι το ηλεκτρόνιο(α) της εξωτερικής στιβάδας. Κατά τον ιοντισμό ατόμων πρώτα απομακρύνονται τα ηλεκτρόνια των υποστι-βάδων που έχουν τον μεγαλύτερο κύριο κβαντικό αριθμό (που βρίσκονται στο υψηλότερο ενεργειακό επίπεδο).
[2] Για να «χάσει» ένα άτομο ηλεκτρόνιο(α) πρέπει να του δοθεί ενέργεια όπως π.χ. ακτινοβολία συγκεκριμένης συχνό-τητας, θερμότητα κλπ…
[3] Ενδόθερμη αντίδραση ονομάζεται η αντίδραση στην οποία απορροφάται ενέργεια.
[4] Τα ευγενή αέρια έχουν συμπληρωμένη με 8 ηλεκτρόνια την εξωτερική τους στιβάδα. Σε κάθε περίοδο του περιοδικού πίνακα το αντίστοιχο ευγενές αέριο εμφανίζει την υψηλότερη ενέργεια.
[5] Θυμηθείτε ότι όσο μεγαλύτερες οι ελκτικές δυνάμεις πυρήνα – ηλεκτρονίου τόσο μεγαλύτερη η ενέργεια ιοντισμού.
Οι παράμετροι που επιδρούν στην ενέργεια ιοντισμού είναι: i) το δραστικό πυρηνικό φορτίο ii) η ατομική ακτίνα. Οι παράμετροι αυτοί καθορίζουν πόσο ισχυρά ένα ηλεκτρόνιο έλκεται από τον πυρήνα του ατόμου. Ειδικά σε στοιχεία που βρίσκονται στην ίδια ομάδα του περιοδικού πίνακα η κύρια παράμετρος είναι η ατομική ακτίνα καθώς το δραστικό πυρηνικό φορτίο παραμένει σχεδόν σταθερό.
Η θεωρία στο άρθρο αυτό προέρχεται από το βιβλίο «Γενική Χημεία Γ΄ Λυκείου Θετικής Κατεύθυνσης» – Κ. Καλαματιανός. Λεπτομερής παρουσίαση του βιβλίου, αποσπάσματά του και τρόποι αγοράς δίνονται στον ιστότοπο https://sites.google.com/site/kalamatianosbooks. Το βιβλίο διατίθετα στον παραπάνω ιστότοπο σε ειδική προνομιακή τιμή.
Διατίθεται επίσης στα εξής βιβλιοπωλεία (μεταξύ άλλων): Ιανός (Αθήνα – Θεσ/νικη), Κορφιάτης, Γρηγόρη, Ελευθερουδάκης, Πατάκης, Αναστασάκης, Βιβλιοχώρα.
Σκοπός σε αυτή την ενότητα του βιβλίου είναι να παρουσιασθεί:
- Μία σύντομη ιστορική αναδρομή για τα οξέα και τις βάσεις αλλά και η αρχική προσπάθεια κατηγοριοποίησης χημικών ουσιών ως οξέα ή βάσεις ανάλογα με τις χαρακτηριστικές ιδιότητές τους
- Ποιες ενώσεις είναι οξέα και ποιές βάσεις σύμφωνα με τον Arrhenius (θεωρία του Arrhenius)
- Ποιες ενώσεις είναι οξέα και ποιές βάσεις σύμφωνα με τους Bronstead-Lowry (θεωρία των Bronstead-Lowry)
- Ποιές ενώσεις είναι οξέα και ποιές βάσεις σύμφωνα με τον Lewis (Θεωρία του Lewis)
Όταν θα έχεις ολοκληρώσει την μελέτη αυτής της ενότητας θα πρέπει να:
- Γνωρίζεις τις χαρακτηριστικές ιδιότητες των οξέων και των βάσεων.
- Γνωρίζεις πώς ορίζεται μία χημική ένωση ως οξύ ή βάση σύμφωνα με την θεωρία του Arrhenius, του Brönstead-Lowry και του Lewis
- Mπορείς να δώσεις παραδείγματα οξέος ή βάσης όπου η θεωρία του Arrhenius δεν είναι εφαρμόσιμη.
- Γνωρίζεις τις βασικές διαφορές ανάμεσα στις τρεις παραπάνω θεωρίες για τα οξέα και τις βάσεις.
- Eίσαι σε θέση εάν σου δοθεί ο τύπος ενός οξέος ή μίας βάσης να γράψεις τον τύπο των συζυγών τους.
Για απόσπασμα θεωρίας από το βιβλίο δες εδώ. Για την πλήρη θεωρία της ενότητας και τις σχετικές ασκήσεις δες το βιβλίο «Γενική Χημεία Γ΄ Λυκείου Θετικής Κατεύθυνσης».
Μέρος της θεωρίας στο άρθρο αυτό προέρχεται από το βιβλίο «Γενική Χημεία Γ΄ Λυκείου Θετικής Κατεύθυνσης» – Κ. Καλαματιανός. Λεπτομερής παρουσίαση του βιβλίου, αποσπάσματά του και τρόποι αγοράς δίνονται στον ιστότοπο https://sites.google.com/site/kalamatianosbooks.
Το βιβλίο διατίθετα στον παραπάνω ιστότοπο σε ειδική προνομιακή τιμή. Διατίθεται επίσης στα εξής βιβλιοπωλεία (μεταξύ άλλων): Ιανός (Αθήνα – Θεσ/νικη), Κορφιάτης, Γρηγόρη, Ελευθερουδάκης, Πατάκης, Αναστασάκης, Βιβλιοχώρα.
Εάν τα άτομα ή τα μόρια θερμανθούν σε κατάλληλα υψηλές θερμοκρασίες εκπέμπουν ακτινοβολία με χαρακτηριστικό μήκος κύματος (το μήκος κύματος της ακτινοβολίας διαφέρει από άτομο σε άτομο ή από μόριο σε μόριο). Εάν η ακτινοβολία αυτή περάσει μέσα από πρίσμα διαχωρίζεται και δίνει μία σειρά από έγχρωμες γραμμές συγκεκριμένου μήκους κύματος που βρίσκονται επάνω σε ένα μαύρο φόντο. Το οπτικό αυτό φαινόμενο που προκύπτει κατά την ανάλυση μίας φωτεινής δέσμης στα επιμέρους συστατικά μήκη κύματος (ή χρώματά της) ονομάζεται φάσμα. Ειδικά στην περίπτωση που το φάσμα προέρχεται από την ανάλυση εκπεμπόμενης ακτινοβολίας ονομάζεται φάσμα εκπομπής η καλλίτερα γραμμικό φάσμα εκπομπής.

Σχήμα 1: Συνεχές φάσμα, γραμμικό φάσμα εκπομπής, γραμμικό φάσμα απορρόφησης. Στο σχήμα παρουσιάζονται τρεις τύποι φασμάτων. Ένα γραμμικό φάσμα εκπομπής δημιουργείται από την ακτινοβολία που προέρχεται από τα άτομα θερμού αερίου όταν περάσει μέσα από πρίσμα. Ένα συνεχές φάσμα δημιουργείται όταν η ακτινοβολία που προέρχεται από ένα λαμπτήρα περάσει μέσα από πρίσμα. Ένα γραμμικό φάσμα απορρόφησης δημιουργείται όταν η ακτινοβολία που προέρχεται από ένα θερμό σώμα περάσει μέσα από ψυχρό αέριο και κατόπιν μέσα από πρίσμα.Σχήμα 2: Γραμμικά φάσματα εκπομπής των στοιχείων Na, Hg, Li, και Η. Παρατηρείται η μοναδικότητα του κάθε φάσματος.
Το γραμμικό φάσμα κάθε στοιχείου είναι μοναδικό (Σχήμα 2). Αποτελεί κατά αναλογία ένα είδος «δακτυλικού αποτυπώματος» για το στοιχείο αυτό και χρησιμοποιείται για την χημική αναγνώρισή του. Για παράδειγμα, το 1868 το γραμμικό φάσμα εκπομπής του στοιχείου ηλίου (He) χρησιμοποιήθηκε για την αναγνώριση του στοιχείου αυτού στον δακτύλιο του ήλιου. Αργότερα το ήλιο (He) αναγνωρίσθηκε και στην ατμόσφαιρα της γης.
H επεξήγηση της μοναδικότητας των γραμμικών φασμάτων των στοιχείων, γνωστή από τον 17ο αιώνα, ερμηνεύθηκε για πρώτη φορά από το ατομικό πρότυπο του N. Bohr (1913). Με βάση το ατομικό πρότυπο του Bohr «ενέργεια συγκεκριμένης συχνότητας για κάθε άτομο στοιχείου εκπέμπεται για να μεταπηδήσει ένα ηλεκτρόνιό του από ένα ψηλότερο σε ένα χαμηλότερο ενεργειακό επίπεδο (π.χ. από την τροχιά με n = 3 στην τροχιά με n =1)». Αυτό συμβαίνει γιατί διαφέρουν τα ενεργειακά τους επίπεδα ή απλά θα λέγαμε διαφέρουν οι αποστάσεις των ηλεκτρονιακών τροχιών τους από τον πυρήνα. Η διαφορά ενέργειας μεταξύ των ενεργειακών επιπέδων κάθε στοιχείου είναι μοναδική (δεν συναντάται σε άλλα στοιχεία). Έτσι το γραμμικό φάσμα εκπομπής (ή απορρόφησης) κάθε στοιχείου είναι μοναδικό αφού προκύπτει από την ακτινοβολία που προέρχεται από μεταπηδήσεις ηλεκτρονίων μεταξύ των ενεργειακών επιπέδων του που οι διαφορές ενέργειας τους είναι μοναδικές.
- Σχήμα 2: Γραμμικά φάσματα εκπομπής των στοιχείων Na, Hg, Li, και Η. Παρατηρείται η μοναδικότητα του κάθε φάσματος.
H χημεία ως επιστήμη έχει ένα ευρύτατο αντικείμενο το οποίο διαρκώς εξελίσσεται και επεκτείνεται. Είναι επομένως δύσκολο να δοθεί ένας μοναδικός ορισμός για την επιστήμη αυτή και να μην κινδυνεύει να χαρακτηρισθεί ελλιπής.
Με τι ακριβώς ασχολείται η Χημεία και ποιος είναι ο ορισμός της;
Είναι δύσκολο να δώσει κανείς ένα ορισμό για την Χημεία που να περιγράφει ικανοποιητικά και στο σύνολο της την επιστήμη αυτή. Οι κύριοι λόγοι είναι ότι έχει μεγάλο εύρος και ότι διαρκώς αναπτύσσεται και επεκτείνεται σε νέα πεδία.
Εάν επιχειρηθεί λοιπόν να δοθεί ένας απλός ορισμός θα ήταν ότι είναι η επιστήμη που ασχολείται με τις χημικές ουσίες, την δομή και τις ιδιότητές τους καθώς και με τις μεταβολές τους .
Η χημεία, όπως και οι άλλες φυσικές επιστήμες, προσπαθεί να δώσει απαντήσεις για τον φυσικό κόσμο που μας περιβάλλει. Πρακτικά, αποτελούμαστε αλλά και περιστοιχιζόμαστε από τα άτομα των χημικών στοιχείων και από εκατομμύρια ενώσεις τους.
Ποιες ερωτήσεις σχετικά με τις χημικές αυτές ουσίες προσπαθεί να απαντήσει η χημεία;
- Κάποιες από τις ερωτήσεις που προσπαθεί να απαντήσει είναι για παράδειγμα, γιατί ορισμένα άτομα ενώνονται μεταξύ τους ή με άλλα άτομα; Για παράδειγμα στο Σχήμα 1 παρουσιάζεται φωτογραφία αντίδρασης του Na με το Η2Ο όπου σχηματίζεται ΝaOH και H2, δηλαδή το Na ενώνεται με το O από το H2O και τα άτομα Η μεταξύ τους.
- Ποιες είναι οι ιδιότητες μίας χημικής ένωσης;
- Πώς μπορεί να προβλεφθεί το σχήμα ενός μορίου (ή διάταξη των ατόμων του στο χώρο);
- Πώς μπορεί να παρασκευασθεί μία χημική ένωση;
- Γιατί μερικές χημικές αντιδράσεις πραγματοποιούνται γρήγορα ενώ άλλες με πολύ αργό ρυθμό; Για παράδειγμα η αντίδραση του Na με το H2O πραγματοποιείται ταχύτατα και εκλύεται θερμότητα ( Σχήμα 1 ).
- Κατά την διάρκεια μίας χημικής αντίδρασης μετατρέπονται τα αντιδρώντα πλήρως σε προϊόντα ή μόνο κατά ένα ποσοστό;
- Πώς μπορεί να προσδιορισθεί η σύσταση μίας άγνωστης χημικής ουσίας;

Σχήμα 1: Το Νa αντιδρά με το νερό και σχηματίζεται NaOH και υδρογόνο
Οπως προκύπτει από τα παραπάνω η χημεία ασχολείται με τον φυσικό κόσμο, με την ύλη ποιο συγκεκριμένα, αλλά και με τα άτομα από τα οποία αποτελείται.
Η χημεία ασχολείται επομένως με τον μικρόκοσμο ή με τον μακρόκοσμο;
Η χημεία όπως όλες οι φυσικές επιστήμες μελετά την φύση και ποιο συγκεκριμένα την ύλη. Επομένως ασχολείται με τον μακρόκοσμο. Για να προσδιορίσει όμως τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες της ύλης χρειάζεται να μελετήσει τις ιδιότητες των ατόμων και των υποατομικών σωματιδίων καθώς και των μορίων από τα οποία αποτελείται. Επομένως ασχολείται και με τον μικρόκοσμο. Για παράδειγμα η τρύπα του όζοντος μπορεί να χαρακτηρισθεί ως μακροσκοπικό φαινόμενο. Εχει αποτυπωθεί σε δορυφορικές φωτογραφίες/αναπαραστήσεις ως οι περιοχές με χαμηλές συγκεντρώσεις όζοντος στην στρατόσφαιρα (η λέξη τρύπα δεν χρησιμοποιείται από τους επιστήμονες κυριολεκτικά αλλά ως μεταφορά για να υποδηλωθεί η ελάττωση της συγκέντρωσης του όζοντος κάτω απο τα ιστορικά όρια των 220 Dobson units – στις κατάλληλα επεξεργασμένες αναπαραστήσεις οι περιοχές αυτές που έχουν χαμηλή συγκέντρωση όζοντος σύμφωνα με τις μετρήσεις αναπαραστώνται με μπλέ-μώβ χρώμα (Σχήμα 2)). Η χημεία δεν εξετάζει όμως το φαινόμενο της τρύπας του όζοντος μόνο μακροσκοπικά δηλαδή με το να μετρήσει συγκεντρώσεις του όζοντος και να τις αποτυπώσει στο χαρτί αλλά προσπαθεί να κατανοήσει και να ερμηνεύσει το μηχανισμό, τις αντιδράσεις και τις χημικές ουσίες που συμμετέχουν στην δημιουργία του (Σχήμα 3). Εξετάζει επομένως το φαινόμενο και σε επίπεδο μικρόκοσμου.

- Σχήμα 2: Επάνω: Η τρύπα του όζοντος όπως αναπαρίσταται με βάση τις συγκεντρώσεις του στην στρατόσφαιρα στις 17-09-1997 Κάτω: Η τρύπα του όζοντος όπως αναπαρίσταται με βάση τις συγκεντρώσεις του στην στρατόσφαιρα στις 26-09-2009
- Σχήμα 3: Προτεινόμενος μηχανισμός αντιδράσεων για την εξήγηση του φαινομένου της δημιουργίας της τρύπας του όζοντος
Πριν να εξετάσουμε από χημικής πλευράς την ύλη είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε από τι αποτελείται. Είναι γνωστό εδώ και χιλιάδες χρόνια, ότι μερικές ουσίες μπορούν να διασπασθούν σε απλούστερες με θέρμανση ή χημική επεξεργασία έως ένα ορισμένο σημείο όπου μετά είναι αδιαίρετες με χημικά και φυσικά μέσα. Οι αδιαίρετες αυτές ουσίες ονομάζονται στοιχεία η καλλίτερα άτομα των στοιχείων.
Η ιδέα του ατόμου ως του μικρότερου αδιαίρετου σωματιδίου της ύλης είναι γνωστή από την αρχαιότητα και είχε προταθεί από τον Δημόκριτο (460-370 π.Χ.) (η λέξη άτομο προέρχεται από
το στερητικό –α και το τέμνω και σημαίνει κάτι που δεν μπορεί να διαιρεθεί επιπλέον). Σύμφωνα με τον Δημόκριτο «η ύλη συντίθεται από αδιαίρετα σωματίδια τα άτομα τα οποία ενώνονται μεταξύ τους με διαφορετικούς συνδυασμούς σχηματίζοντας όλα τα υλικά σώματα που μας περιβάλλουν». Αν και η θεωρία του Δημόκριτου για το άτομο και την ύλη αποτελούν ακόμη και σήμερα θεμέλιο λίθο της επιστήμης, η αντίληψή μας για το άτομο έχει αλλάξει λόγω του έργου του Ε. Fermi. Σήμερα γνωρίζουμε ότι το άτομο είναι διαιρετό και μάλιστα ότι κατά την διάσπασή του εκλύονται τεράστια ποσά ενέργειας.
Η μελέτη των ιδιοτήτων των ατόμων των αερίων από τον J. Dalton τον 19 αι. άνοιξε τον δρόμο για την μελέτη του ατόμου στην σύγχρονη εποχή και την διατύπωση των σύγχρονων ατομικών προτύπων. Σύμφωνα με τον J. Dalton (1808) «κάθε χημικό στοιχείο αποτελείται από μικροσκοπικά αδιαίρετα, μη καταστρεφόμενα σωματίδια τα άτομα. Όλα τα άτομα του ίδιου στοιχείου είναι όμοια μεταξύ τους, έχουν το ίδιο ατομικό βάρος και άλλες κοινές ιδιότητες»
Ακολούθησαν τα ατομικά πρότυπα του J. J. Thomson (1897), του Rutherford (1911) και του Ν. Bohr (1913) τα οποία συνέβαλαν σημαντικά στην προσπάθεια περιγραφής του ατόμου και στην
σημερινή αντίληψη για το άτομο (κβαντομηχανικό πρότυπο).

Σχήμα 4: Απεικόνιση ατόμου Co επάνω σε χάλκινη επιφάνεια με την τεχνική της Μικροσκοπικής Σάρωσης Σήραγγας
Oι ασκήσεις προέρχονται από το βιβλίo-βοήθημα «Γενική Χημεία για την Γ΄ Λυκείου Θετ. Κατεύθυνσης» του Κ. Καλαματιανού. Λεπτομερής παρουσίαση του βιβλίου και αποσπάσματά του δίνονται στον ιστότοπο: https://sites.google.com/site/kalamatianosbooks/